◀️ هنرهای سنتی ایران _ ۵۹ _ استان کرمان _ گلیم شیریکی پیچ سیرجان

سیامک صحافی*

گلیم ­بافی از صنایع بسیار قدیم در ایران است که شواهد تاریخی پیشینه‌ی آن را تا بیش از ۵۰۰۰ سال پیش ترسیم کرده ­اند. گلیم در اصل یک زیرانداز داری بدون­ گره است، اما دهخدا در تعریف این واژه به کاربرد مهم دیگر آن یعنی پوشش نیز اشاره کرده است. بافت گلیم از ایام کهن در ایران بیشتر اشتغال خاص عشایر به ویژه در مناطق جنوبی ایران بوده است. سیرجان در جنوب غربی استان کرمان امروزه بیش از هر چیز شهره به گلیم­ بافی است و کیفیت و مرغوبیت و نیز نوآوری در طرح و رنگ تولیدات این شهر منجر به ثبت آن به ­عنوان شهر جهانی گلیم دست­ بافت از سوی شورای جهانی صنایع ­دستی شده است.

گلیم شیریکی ­پیچ یا سوزنی، که شهرت سیرجان به خاطر آن است، برخلاف گلیم­ های معمولی یک بافته‌ی گره ­دار است و آن را دست ­بافته­ای میان قالی و گلیم می­ دانند. آغاز بافت آن را به زمان ورود ایلات افشار و بوچاقچی به کرمان در زمان صفویه و سپس در دوره‌ی افشاریه نسبت می ­دهند. در رابطه با نام­ گذاری این گلیم گفته ­ها بسیار است؛ شیریکی ­پیچ را به معنای روانداز اسب دانسته ­اند که احتمالاً به کاربرد نخستین آن اشاره دارد. از سویی «پیچ­بافی» یکی از انواع بافت گلیم است و از سوی دیگر «شیریکی» می­تواند دلالت بر نوع گره آن داشته باشد که به صورت دوتایی یا شریکی بافته می­ شود و یا از شراکت و همکاری دو بافنده در بافت آن خبر می­ دهد. این بافته ­ها مانند دیگر انواع گلیم از نخ پشمی بافته می­ شود، دار آن شبیه دار گلیم است و بافتش مشابه قالی. دو نوع گره اصلی مختص گلیم  سیرجان یکی گره متن است و دیگری گره آبدوزی.

در این بافته برخلاف دیگر گلیم­ ها پود نقشی در شکل­ گیری طرح اصلی گلیم ندارد و این کار بر عهده‌ی پرزهاست. این گلیم به ندرت از روی نقشه بافته می­ شود و تقریباً می­ توان گفت که تمامی این دست­بافته ­ها منحصربه فرد است به گونه ­ای که شاید نتوان دو محصول کاملاً مشابه در میان آنها یافت. رنگ زمینه بیشتر نخودی، شیری، سفید، قرمز، آبی و سورمه ­ای است. شاید حسی­ باف واژه­ای برتر از ذهنی ­باف برای توصیف این بافته‌ی شگفت­ انگیز زنان عشایر باشد، چرا که حس و حال و احساسات بافنده در زمان بافت حتی بر گزینش نوع رنگ نیز اثر می­گذارد. رنگ نقوش بسیار متنوع است؛ انواع سبزها، زرد و صورتی و آبی برای بافت نقوش هندسی، نیمه گردان، حیواناتی چون طاووی، ماهی، زرافه، پرندگانی چون لک لک و طاووس و گنجشک و نقوشی از این دست به کار می­ رود. به ندرت پیش می ­آید که جایی از گلیم سیرجان خالی و بدون نقش رها شود. برای رنگ­ آمیزی نخ­ ها از رنگ ­های گیاهی و نیز حیوانی مانند قرمزدانه و کرم ورمیلو در کنار اکسیدهای فلزی استفاده می ­شود.

نقشه ­های گل و گلدانی، ترنج، سه کله، کوه پنج، بندی لوزی، خشتی یا قالبی اصیل­ترین نقشه­ های بافت گلیم شیریکی­ پیچ استگلیم سیرجان امروزه علاوه بر زیرانداز کاربردهایی چون دوخت کیف، رویه‌ی صندلی و حتی دیوارکوب دارد و به دلیل محبوبیت بالا در خارج از کشور بخش مهمی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است . 

* محقق هنر و رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان

نقاشی گل‌ومرغ در آثار تاریخی کاشان

حسین پرنیان *

هنر نقاشی گل‌ومرغ، سبکی از نقاشی ایران در دوره قاجار است که از دوران صفوی در ارتباط با آثار زیر لاکی در آثار هنرمندان ایران همچون محمد زمان و شفیع عباسی شکل گرفت و بعدها اشخاصی همچون لطف‌علی صورتگر شیرازی آن‌ را توسعه داده و به تحول رساندند.

کاشان در دوران قاجار به‌دلیل این‌که در میانه مسیر ارتباطی پایتخت جدید یعنی تهران به جنوب کشور قرار داشت مورد توجه سلاطین و بزرگان ایران در دوران قاجار قرار گرفت، لذا در طی بیش از یکصد و بیست سال حاکمیت خاندان قاجار بر ایران، این شهر از توسعه اجتماعی و فرهنگی خاصی برخوردار شد به گونه‌ای که از آن دوران آثار ارزشمندی در کاشان به یادگار مانده که هنر معماری و تزیینات وابسته به آن در خور توجه است.

سبک نقاشی گل‌ومرغ یکی از آرایه‌های بکار رفته در تزئینات برخی از بناهای تاریخی کاشان همچون مسجد آقابزرگ (بخش سردر ورودی)، خانه بروجردی، باغ تاریخی فین و زیارتگاه‌های شاهزاده ابراهیم (ع)، سلطان عطابخش(ع) و برخی دیگر از بناهای تاریخی کاشان است که بیشتر در دوران رونق فرهنگی این شهر در دوران قاجار به کار رفته است.

موضوعات این سبک از نقاشی غالباً گل و پرنده بوده که جنبه‌های نماد پردازانه به خود گرفته‌اند. نقش گل در آثار گل‌ومرغ و آثار نقاشان ایران همواره به‌عنوان کنایه‌ای از عشق و زیبایی مورد توجه بوده و همچنین برخی از اغلب شعرا و عرفا همچون حافظ، سعدی، مولانا و شمس، گل را به‌عنوان مقدمه‌ای از آخرین تجلی ذات اقدس الهی قلمداد کرده و مرغ را نمادی از سالک یا عاشق طریقت پنداشته‌اند که گرداگرد معشوق در حال نیایش است.

ریشه‌های اولیه استفاده از نقش پرنده در کتب مصور ایران را می‌توان در نسخه‌های ورقه و گلشاه دوره سلجوقی مورد مطالعه و ارزیابی قرار داد. بلبل، کبک و هدهد از جمله پرندگانی هستند که بیشترین کاربرد را در تزئینات نقاشی‌های ابنیه کاشان به خود اختصاص داده‌اند که هرکدام به نوبه خود دارای مفهوم و ارزش خاصی هستند.

به‌عنوان مثال بلبل به‌دلیل نغمه خوش در غزل حافظ و سعدی به‌عنوان مرغ خوش‌خوان، مرغ چمن و یا مرغ عاشق یاد گردیده و به فراخور آن گل نیز نمادی از لطافت و صفا محسوب گردیده است که به‌عنوان جلوه‌ای از ذات حق و یا باغ بهشت مورد توجه است.

در گل‌ومرغ نگاری، مرغ غالبا نمادی از انسانی است که می‌کوشد تا به وجه احسن طی پیمودن مسیر (سیر الی المخلوق) به جایگاه ابدی و ازلی خویش نائل آید. که این مهم جز با تحمل سختی‌ها و ریاضت‌ها میسر نیست.

هنرمندان ایران برای نمایش این عشق و این سیر و سلوک عاشقانه به طرزی استادانه و به شکلی نمادین از نقش گل‌ومرغ بهره جسته‌اند.

* کارشناس مرمت و تزئینات اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان کاشان

◀️ میراث معنوی - ۱۷ - بازی آرادان گِشدِی - روستای آقچی‌کند - ابهر - استان زنجان

رحمت الله مقدم

بازی‌های سنتی و محلی از تنوع و جذابیت بالایی برخوردارند و بخشی از میراث‌فرهنگی غیرمادی بشریت است که باید به‌عنوان فرهنگ مردم حفظ و احیا شوند که نه‌تنها می‌توانند تاریخ و سنن این مرزوبوم را به شکلی پویا و عمیق به نسل‌های آینده منتقل کنند، بلکه از آن به‌عنوان بهانه‌ای برای گریز از تکنولوژی و معنا و مفهوم بخشی دوباره به زندگی هم می‌توان استفاده کرد؛ و همچنین دارای جنبه‌های نشاط و شادابی و پیوستگی عمیق با زندگی و معیشت مردم است و از مهم‌ترین اجزای فرهنگ و عقاید، اندیشه‌ها به شمار می‌آید.

ورزش‌های سنتی و بازی‌های بومی و محلی به‌عنوان گنجینه‌ای از باورهای فرهنگی اقوام، ضمن داشتن پیوند ناگسستنی با یکدیگر، نشان هویت و فرهنگ و بخشی از میراث آن کشور است. 

در فرهنگ لغت فارسی، کلمه بازی برابر با سرگرمی، مشغولیت، تفریح، لعب، کار، ورزش و فریب آمده است. در دیدگاه جامعه‌شناسی نیز بازی وسیله‌ای برای تمرین آدمی در زندگی اجتماعی تلقی شده است. درنهایت، هنرمندان بر این باورند که بازی هنری ناشی از فرهنگ و آداب و سنن هر جامعه‌ای است. بازی‌ها به‌طور عام دارای باری فرهنگی هستند و با هدف پر کردن اوقات فراغت انسان طراحی‌شده‌اند. بازی‌های سنتی ریشه در سنت‌های دیرینه‌ی مردم دارد و امروزه استفاده از وسایل ارتباط‌جمعی، بازی‌های رایانه‌ای و ورزش‌های جدید امکان پرداختن به بازی‌های محلی را به حداقل ممکن کاهش داده و می‌توان گفت به دست فراموشی سپرده‌شده است. 

روش بازی آرادان گِشدِی

ابتدا در مرکز میدان بازی تل خاکی را که نماد قلعه برای محافظت است درست می‌کنند. دو سرگروه مشخص‌شده و شروع به یارکشی می‌کنند. یک نفر هم به‌عنوان داور مشخص می‌شود. داور یک‌طرف سنگ را خیس می‌کند و به هوا پرتاب می‌کند (به‌اصطلاح شیر یا خط) تا مشخص شود کدام گروه شروع‌کننده بازی یا به‌اصطلاح مهاجم هستند. گروه دوم یا محافظ تل خاک (قلعه) در کنار تل خاک باقی می‌مانند؛ و بازی شروع می‌شود. اگر گروه مهاجم بتواند از بین دو نفر گروه محافظ قلعه یا از بین یک محافظ و قلعه عبور کند (آرادان گشدی) یک نفر از گروه محافظ حذف می‌شود. ولی اگر گروه محافظ بتواند از پشت مهاجم بزند شخص مهاجم از بازی خارج می‌شود. اگر پای مهاجم به قلعه بخورد قلعه توسط گروه مهاجم تصرف می‌شود و جای دو گروه عوض می‌شود. اگر بازیکن محافظ از سینه بازیکن مهاجم بزند مهاجم از بازی خارج می‌شود ولی اگر از پشت به مهاجم بزند یعنی مهاجم موفق به رد شدن از بین دو نفر (آرادان گشدی) شده است و به تشخیص سرگروه یک نفر از گروه محافظ حذف می‌شود. بازی تا زمان اتمام بازیکن‌ها و یا خراب شدن قلعه ادامه دارد. این بازی سینه‌به‌سینه و از مادر به دختر و پدر به پسر منتقل‌شده است و تاریخچه و چگونگی این بازی ثبت‌نشده است و تنها به‌واسطه کندوکاو در کتاب‌های قدیمی و باستانی، می‌توان رد برخی از آن‌ها را گرفت. این بازی با استفاده از مواد اولیه بومی و محلی تهیه می‌شود. 

بازی تنها با هدف گذران وقت برای کودک و ایجاد سرگرمی برای او طرح‌ریزی می‌شود، درصورتی‌که می‌توان گفت سهم عظیمی از هویت و تجارب کودک در این بازی‌ها کسب می‌شود. بازی برای کودک صرفاً زمینه‌هایی برای گسترش زبان و یافتن مهارت‌های یادگیری، کسب تجربه، استقلال، ساخت عزت‌نفس و صرفاً اجتماعی است. در بازی کودک احترام به دیگری، کنترل خشم، صبر، هم احساسی و حتی نمایی از محاسن و معایب نقش‌های مختلف را می‌آموزد. 

اثرهای مثبت و بی‌شمار بازی‌های فکری و حرکتی، امکان آموزش برخی مفاهیم علمی از طریق بازی، درمان‌گری برخی اختلال‌ها از طریق بازی درمانی و… باعث شده تا در سال‌های اخیر برای توسعه و پرداختن به این بازی‌ها اقدام‌های مختلفی انجام شود.

◀️ میراث معنوی - ۱۶ - بازی سنگ چلکا یا کوتور - هرمزگان

بهاره جوشعار

انسان‌ها در هر مکان و هرزمان برای گذراندن اوقات فراغت خود چاره‌اندیشی‌هایی می‌کنند. ازجمله این برنامه‌ها، بازی‌های سرگرم‌کننده است که درجاهای مختلف از تنوع ویژه‌ای برخوردار هستند.

بازی‌های سنتی اکثراً به‌صورت دسته‌جمعی و گروهی انجام می‌شود و کمتر جنبه انفرادی دارند. زمانی جنبه قهرمانی دارند و گاهی نیز صرفاً جنبه تفریحی و سرگرمی و یا در مراسم مختلف جایگاهی به خود اختصاص می‌دهند. 

در بازی‌های سنتی همیشه بازی‌های دقیق و ظریف، دخترانه و بازی‌های قهرمانی بیشتر مخصوص پسران است. گرچه امروزه اسباب‌بازی‌ها و سرگرمی‌های مدرن جایگزین بازی‌های سنتی شده است. سنگ‌های بازی جای خود را به سرگرمی‌های شبح بازی و شطرنج و… داده و عروسک‌های کوکی بازاری جایگزین عروسک‌های چوبی ابتکاری دختربچه‌ها شده است. 

در استان هرمزگان بازی‌هایی سنتی و محلی از تنوع خاصی برخوردار است که در اینجا به معرفی بازی سنگ چلکا (sang cheleka) می‌پردازیم. 

بازی سنگ چلکا یا کوتور یا یک قل دو قل_ یا سنگ چاک

این بازی مخصوص دختران نوجوان است و به‌صورت دونفره یا چهارنفره یا حتی ۱۰ نفره انجام می‌شود اما هرچه تعداد بازیکنان یک جمع کمتر باشد بازی بهتر انجام می‌شود. 

برای انجام بازی ابتدا پنج سنگ کوچک اندازه حبه قند انتخاب می‌شود و بازی به این صورت شروع می‌شود: در مرحله اول بنام یک دنگا (یک سنگ)، سنگ‌ها را به هوا پرتاب کرده (تا ارتفاع ۴۰ الی ۵۰ سانتی‌متر) تا بر روی زمین جلوی بازیگران بریزند سپس یکی از سنگ‌ها را از زمین برداشته و بالا انداخته و ۴ سنگ دیگر را یکی‌یکی از زمین‌بر می‌دارند که برداشتن یکی‌یکی سنگ‌ها با همان یک عدد سنگی که به هوا پرتاب می‌شود، برداشته می‌شوند. چنانچه در حین بالا انداختن سنگ و برداشتن سنگ‌های دیگر از زمین، سنگ از دست بازیکن به زمین بیافتد، بازیگر اول از دور بازی خارج می‌شود و اصطلاحاً می‌سوزد و باید کنار برود و اما اگر موفق شد، مرحله بعد دو دنگا (دو سنگ) است. 

در مرحله دوم باز سنگ‌ها را روی زمین انداخته و یکی را به‌عنوان سنگ مادر انتخاب و به هوا پرتاب می‌کنند و این دفعه بایستی دوتادوتا سنگ‌ها را جمع کنند که جمعاً می‌شد دوتا دوتایی و اگر این مرحله با موفقیت انجام شد مرحله بعدی سه دنگا یا سه‌تایی است. 

در مرحله سه دُنگا باز به همان صورت سنگ‌ها را انداخته و یکی را جهت پرتاب به هوابر می‌دارند و این دفعه چون در مرحله سه دنگا است بایستی با سنگی که به هوا پرتاب می‌شود یک‌بار یک عدد از سنگ‌ها را و دفعه بعد سه تا را باهم بردارد. 

بعد از گذراندن این مرحله چهار دنگا است که در این مرحله نیز طبق معمول دفعات قبل سنگ‌ها روی زمین ریخته می‌شود و یک سنگ جهت پرتاب برداشته می‌شود و انبار بالنگی که به هوا پرتاب می‌شود بازیکن باید ۴ سنگ روی زمین را یک‌دفعه جمع کند. بعد از گذر موفقیت‌آمیز از این مرحله بعدی عروسا است. 

در مرحله عروسا سنگ‌ها را روی زمین می‌اندازد و بعد از یکی از دست‌ها را نزدیک سنگ‌ها در فاصله چند سانتی‌متری قرار می‌دهند به‌طوری‌که شصت دست و انگشت سبابه به‌طور عمودی بر روی زمین قرار می‌گیرند و بعد یکی از سنگ‌ها را جهت پرتاب برداشته و همانند مراحل قبلی سنگ را بالا انداخته ولی این دفعه بجای این‌که سنگ‌ها را یکی‌یکی بردارند آن‌ها را یکی‌یکی از محل خود جابه‌جا کرده و از دروازه بیرون می‌برند. آخرین سنگی که باید ببرد عروس است که باید با بیشترین ضربه از دروازه رد شود. 

بعد از مرحله عروسا، مرحله ناخونک یا ناخن بازی است. در مرحله ناخن بازی بازیکن، ۴ عدد سنگ را در دست خود به‌صورت مشت نگه‌داشته و یک سنگ را بالا می‌اندازد و آن را می‌گیرد اگر از این مرحله رد شد به مرحله آخر بازی یعنی «پشتک» می‌رسد. 

در مرحله پشتک بازیکن پنج عدد سنگ را کف دست گرفته و پرتاب می‌کند و سریعاً دستش را وارونه می‌کند به‌طوری‌که سنگ‌های معلق در هوا هنگام افتادن باید روی دستش قرار بگیرد. اگر در این مرحله هیچ‌کدام از سنگ‌های پرتاب‌شده روی دست بازیکن قرار نگیرد برد بازی باکسی است که بیشترین تعداد از سنگ‌های پرتاب‌شده روی دستش بماند. 

اگر بازی دونفره باشد و نفر اول در مرحله یک دنگا بسوزد از دور بازی خارج نمی‌شود بلکه سنگ‌ها را به بازیکن دوم می‌دهد تا زمانی که بازیکن دوم نیز بسوزد و دوباره نفر اول صاحب بازی شود.