نگاهی اجمالی به محموطه های باستانی ایران - ۲۷ - جیرفت
سیامک صحافی*
جیرفت مركز حوزه فرهنگی جازموریان در جنوب شرقی ایران است.شرایط اقلیمی برای وجود زندگی در این منطقه بسیار مناسب است .سنگواره های حیوانی عظیم جثه در زه كلوت جازموریان،آثار پراكنده دوران پارینه سنگی هزاره پنج پ م و آثار دوران نوسنگی هزاره سوم پ م بیانگر این موضوع است.
شكوفایی تمدن این محل در دوره آغاز شهر نشینی در هزاره سوم و دوم پ م است. در هزاره سوم پ م در متون اكدی سومر یاد شده است كه نارام سین هیاتی بازرگانی برای خرید چوب، مس وبافته و همچنین صنعتگر ماهر برای ساخت معبد به مكن كه در منطقه جازموریان قرار دارد فرستاده است. فرمانروای این منطقه به نام مانودانو در متون اكدی ذكر شده است كه احتمالا جیرفت مركز حكومتی او بوده است. دقیقا معلوم نبود این شهر در کجای ایران قرار دارد که آنقدر اعتبار دارد که به اکدیان جنس و صنعتگر صادر کند. اما با کشفیات دو دهه اخیر این احتمال که شهر مورد نظر جیرفت باشد بسیار قوت گرفت. به طور حتم تمدن هلیل رود آنقدر پیشرفته بوده که آوازه اش به سومر رسیده بود. یک دلیل دیگر اثبات غنای فرهنگی هلیل رود این است که آثار یافت شده جیرفت هم دوره سومر هستند ولی تحت نفوذ فرهنگی سومر، ایلام یا سرزمین های شرقی خود نبودند.
داستانی حماسی به نام انمرکار و فرمانروای آرت که بر لوحی چهارگوش در اوایل هزاره دوم پ م به نگارش درآمده و متن آن بالغ بر ۶۰۰ سطر به خط میخی و به زبان سومری است از این قرار است که انمرکار پادشاه اوروک در بین النهرین به منظور دستیابی به مقادیری از سنگ گرانبها نمایندهای از جانب خود به حضور فرمانروای پادشاهی آرت روانه میکند. آرت یک پادشاهی در ایران بود که آن را هفت رشته کوه از اوروک جدا می ساخت و راه یافتن به آن بسیار مشکل بود.آرت شهری خوشبخت بود و معادن فراوان فلز و سنگ داشت. سرزمین بین النهرین فاقد این معادن است. بنابراین انمرکار برای دستیابی به این اقلام به فکر آرت افتاده است. در پی این تصمیم انمرکار دست به دامان خواهر خویش اینن الهه نیرومند و حامی شهر اوروک شده و از وی میخواهد که مردم آرت را وادار کند به منظور تزئین معابد و نمازخانه های متعدد به ویژه معبد آبزو یعنی معبد دریا، برای او طلا و نقره و سنگ لاجورد و دیگر سنگهای گرانبها بیاورند.سرانجام در پایان داستان فرمانروای آرت با درخواست پادشاه اوروک موافقت میکند و مردم آرت به اوروک طلا و نقره و لاجورد میآورند و آنها را در صحن مقدس معبد اینن بر روی هم انباشته میکنند. نکته قابل تامل این است که چرا سومریان از مناطق نزدیک تر درخواست کمک نکرده اند. آنها در شرق خود ایلامیان در شمال شرق خود لولوبیان، در سرزمینهای شمالی بین النهرین تمدنهای دیگر و در آناتولی هیتی ها را داشتند.آیا همه این سرزمینها با آنها دشمن بودند یا اینکه صنعتگران هلیل رود از دانش و هنر بالاتری برخوردار بودند؟
طبق حفاریهای باستان شناسی در دو تپه در روستای کنار صندل شهری بسیار بزرگ به مرکزیت تپه کنار صندل الف به عنوان حاکمنشین شده و نیز یک سازه خشتی مطبق عظیم (تپه کنار صندل ب) که احتمالا سازهای مذهبی بود را نمایان کرد. در حاشیه هلیل رود حدود 95 محوطه از هزاره سوم پیش از میلاد کشف شده که 65 نمونه آن گورستان و 25 نمونه محوطه مسکونی هستند. گورستان ها متوسط 600 در400 متر پهنا دارند. با توجه به تعداد زیاد گورهای کشف شده میتوان نتیجه گرفت شهر اصلی سکونت مردم این سرزمین هنوز در زیر خاک است و باستان شناسان برای کشف آن در تلاشند.
سازه زیگورات مانند کشف شده در جیرفت ۱۷۰ متر ارتفاع دارد و در ساخت آن از ۴ تا ۵ میلیون قطعه خشت استفاده شده است. باستانشناسان در بررسیهای خود موفق شده‌اند دو طبقه این سازه را مشخص نمایند، اما در بخشهایی از این محوطه شواهدی بر سه طبقه بودن سازه نیز به دست آمده است. طبقه اول این سازه ۴۰۰ در ۴۰۰ متر و طبقه دوم آن ۲۵۰*۲۵۰ متر وسعت دارد. بر روی تعدادی از سنگ های تزیینی به دست آمده از جیرفت میتوان نقش این زیگورات را مشاهده کرد. با توجه به این که زمان ساخت آن از زیگورات های بین النهرین قدیمی تر است، میتوان این زیگورات را الگوی سازه های مشابه بین النهرین دانست.
مردم جیرفت خط مخصوص خود را داستند که در 2500 سال پیش از میلاد ،همزمان با اختراع خط در بین النهرین از آن استفاده می کردند. باستانشناسان، موفق شدند در ترانشه پنج در محوطه کنار صندل ب در ۳۰ کیلومتری شهر تاریخی جیرفت اثر یک مهر دو در سه سانتیمتری را که روی آن آثار خط به صورت عمودی و افقی دیده میشود کشف کنند. به عقیده باستان شناسان بین المللی که بر یافته های جیرفت تحقیق می کنند، خط کشف شده در جیرفت شباهتی به هیچیک از خطوط کشفشده تاکنون ندارد و با توجه به جدید بودن و همدورهای آن با اختراع خط در سومر نشان میدهد که ما در جیرفت با تمدنی روبهرو هستیم که میتواند با نخستین تمدن بشری برابری کند و ممکن است در کاوشهای آینده مسیر تمدن بشری را تغییر دهد. همچنین با کشف بخشی از یک آجر کتیبه دار با دو سطر نوشته در بنای یادمانی محوطه باستانی کنار صندل که به نیمه نخست هزاره سوم تعلق دارد، میتوان نتیجه گرفت نگارش در حوزه هلیل رود وجود داشته است. این آجر خطی مشابه خط ایلامی دارد.
در بررسیها در محوطههای تاریخی جیرفت، آثار استخوان حیوانات اهلی و وحشی نظیر گاو، گورخر، آهو، گراز، خرگوش و برخی پرندگان کشف شد. تعداد استخوان گاو و گوسفند و بز در میان محوطههای تاریخی در مقایسه با استخوانهای حیواناتی نظیر آهو و گورخر و خرگوش نشان میدهد که ساکنان جیرفت از گوشت این حیوانات به عنوان پروتئین اصلی غذایی خود استفاده میکردهاند و در کنار آن از گوشت حیوانات شکار نیز مصرف میکردهاند. وجود استخوان حیوانات وحشی نظیر آهو، گراز، گورخر و پرندگان در محوطههای تاریخی جیرفت نشان میدهد که این منطقه از نظر اکوسیستم زندگی در پنج هزار سال پیش دارای آب و هوای مناسب برای زندگی حیوانات وحشی بوده و احتمالا در آن فضاهای طبیعی و سبز زیادی وجود داشته است.
در میان اشیاء باستانی که از حفاران غیرمجاز در منطقه هلیلرود و جیرفت گرفته شده است پنج شی باستانی وجود دارد که سه قطعه از آن به شکل عقاب، یکی به شکل عقرب با سر انسان و دیگری به صورت یک صفحه تخت است که روی همگی آنها حفره هایی به تعداد مساوی ۱۲ یا ۱۸ با اندازه های برابر وجود دارد که به احتمال بسیار زیاد نوعی وسیله بازی بوده اند.
ساکنان این محوطه مجسمه هایی با دست و پای متحرک و لولادار شبیه عروسکهای خیمه شب بازی می ساختند. طی کاوشهای باستانشناسی و همچنین اشیای کشف شده از قاچاقچیان بخش تعدادی مجسمه شبیه به عروسکهای خیمه شب بازی به دست آمده که دست و پای آنها از بدن جداست و احتمالا به وسیله میلهای آهنی اجزای بدن آنها به هم وصل میشده است.
نام جیرفت در سال ۳۵ هجری قمری برای اولین بار به مناسبت تصرف آن توسط مجاشع بن مسعود در تاریخ ثبت شده است. به گفته یاقوت حموی، جیرفت، جرودس نام داشت. جیرفت قبل از حمله مغول یکی از شهرهای آباد بود. راهی که از خلیج فارس و بندر هرمز عبور میکرد و راهی که از هندوستان و از طریق خالو امتداد مییافت در جیرفت به هم متصل میشد.همچنین کالاهای تجارتی که از هندوستان به ایران صادر میشد از جیرفت به سایر شهرهای ایران توزیع میشد. مارکوپولو از این شهر به نام کامادای یاد کرده است. در زمان عبور وی این شهر به کلی ویران شده بود.
* کارشناس گردشگری و رئیس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان
این انجمن در سال ۱۳۸۴ تحت عنوان دوستداران تاریخ و میراث فرهنگی کرج توسط جمعی از اساتید برجسته دانشگاه تاسیس شده و یک نهاد غیر دولتی با مجوز رسمی به شماره ۸۴۲/ ۳۱- ۷۳۹۹ از سازمان میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی جمهوری اسلامی ایران و شماره ثبت ۸۲۸ از سازمان ثبت اسناد و املاک کشور می باشد . رویکرد این مرکز آموزشی ، پژوهشی ، اجرائی و مشاوره ای بوده و در چهارچوب قوانین کشور حرکت می نماید .هزینه های آن از راه آموزش علوم قرآنی ، هنرهای سنتی ، ارائه مشاوره به شخصیتهای حقوقی و حقیقی ، انجام پژوهشهای مرتبط با اساسنامه انجمن و همچنین برگزاری تورهای خاص و ابداعی تامین می گردد . مدیریت وبلاگ و متعاقبا اعضاء امناء و مدیریت عالی انجمن دست تمامی فعالان مرتبط با تحرکات انجمن را به گرمی می فشارد و رسما اعلام می دارد این مرکز بلاشک محلی برای تبادل اندیشه های سازنده ، ارائه پیشنهادات کاربردی و بررسی راهکارهای عملی توسعه پایدار شهری و جوامع محلی می باشد . در این مرکز مباحث بی پایه و رفتارهای غیر اخلاقی جایگاهی نداشته و در ذهن مدیران آن هدفی جزء ارتقاء شخصیتی فرزندان برومند ایران سرفراز اسلامی نیست . لازم به ذکر می باشد عنوان رسمی و اداری انجمن در نهمین مجمع عمومی خود به انجمن تاریخ و میراث ایرانیان تغییر یافته و موضوعات جدیدی نیز به رویکردهای فعالیت آن اضافه شده است .